پنج آمریکایی که سال‌ها در ایران زندانی بودند، روز دوشنبه در قالب بخشی از مبادله جنجالی زندانیان به خانه بازگشتند.

در نتیجه این تبادل که با میانجی‌گری قطر انجام شد، شش میلیارد دلار از وجوه ایران که در کره جنوبی نگهداری می‌شد، به بانک‌های دوحه رسید. این وجوه پول نفت ایران بودند که بر اثر تحریم‌های آمریکا در کره جنوبی بلوکه شده بودند.

آزادی پنج ایرانی زندانی در آمریکا نیز بخشی از این مبادله بود. بی‌بی‌سی در مقاله‌ای، زندانیان هر دو کشور را که برخی از آن‌ها تابعیت دوگانه دارند، معرفی کرده است.

زندانیان آمریکایی

۱ــ مراد طاهباز (بریتانیایی‌ــ‌آمریکایی)

مردا طاهباز، ۶۷ ساله و تاجر، در سال ۲۰۱۸ به همراه هشت فعال محیط زیست ایرانی و هم‌زمان با سرکوب محیط‌‌بانان ایرانی دستگیر شد.

این گروه‌ــ‌ اعضای موسسه حیات وحش میراث پارسیان‌ــ برای ردیابی یوزپلنگ‌ آسیایی در حال انقراض از دوربین استفاده می‌کردند اما متهم شدند که با پوشش طرح‌های زیست‌محیطی به «جمع‌آوری اطلاعات محرمانه»‌ پرداخته‌اند.

طاهباز و همکارانش این اتهام‌ها را رد کردند و عفو بین‌الملل هم اعلام کرد شواهدی وجود دارد که برای اخذ اعتراف اجباری شکنجه شده‌اند.

مراد طاهباز در سال ۲۰۱۹ به ۱۰ سال زندان محکوم شد. لیز تراس، وزیرخارجه وقت بریتانیا، در مارس ۲۰۲۲ گفت که طاهباز با مرخصی از زندان آزاد شده اما درست دو روز بعد، او را به زندان بازگرداندند.

کارشناسان حقوق بشر سازمان ملل در سال ۲۰۲۱ گفتند که سلامتی طاهباز در دوران حبس رو به وخامت گذاشته و از دریافت مراقبت‌های پزشکی محروم بوده است.

او در اوت ۲۰۲۳ از اوین خارج شد و به حبس خانگی رفت.

۲- سیامک نمازی (آمریکایی‌ــ‌‌ایرانی)

نمازی ۵۱ سال دارد و رئیس برنامه‌ریزی راهبردی شرکت کرسنت پترولیوم مستقر در دبی بود.

سپاه پاسداران در سال ۲۰۱۵ نمازی را دستگیر کرد. در فوریه ۲۰۱۶، بعد از اینکه مقام‌های ایرانی به باقر، پدر ۸۶ ساله‌اش، اجازه دادند در زندان با او ملاقات کند، پدر را نیز دستگیر کردند. دادگاه انقلاب درنهایت هردو آن‌ها را به اتهام «همکاری با دولت متخاصم خارجی»‌ به ۱۰ سال زندان محکوم کرد.

وکیل آن‌ها شکایت کرد که این پدر و پسر از دسترسی به وکیل محروم‌اند و در سلول انفرادی نگهداری می‌شوند و بیمار شده‌اند. گفته می‌شود نمازی شکنجه هم شده است.

سیامک نمازی ژانویه ۲۰۲۳ در اعتراض به شکست آمریکا برای آزادی او و سایر افراد دوتابعیتی، یک هفته‌ اعتصاب غذا کرد.

۳- عماد شرقی (ایرانی‌ــ‌آمریکایی)

شرقی تاجر ایرانی‌ــ‌آمریکایی ۵۸ سال دارد و در سال ۲۰۱۷ همراه همسرش از آمریکا به ایران آمد.

سپاه ابتدا او را در آوریل ۲۰۱۸، هنگامی که برای صندوق سرمایه‌گذاری خطرپذیر ایرانی، سراوا، کار می‌کرد، دستگیر کرد. او در دسامبر همان سال به قید وثیقه آزاد شد و مقام‌ها به او گفتند از اتهام جاسوسی تبرئه شده است.

با این حال دادگاه انقلاب در نوامبر ۲۰۲۰ او را غیابی به جاسوسی متهم و به ۱۰ سال زندان محکوم کرد.

دختران او در آوریل ۲۰۲۱ به واشنگتن‌پست گفتند که او در زندان «شرایط بسیار بدی» دارد و تنها به او اجازه داده‌اند که در حضور ماموران چند تماس تلفنی داشته باشد.

شرقی نیز در اوت ۲۰۲۳ در انتظار تبادل زندانیان بین آمریکا و ایران، از زندان به حبس خانگی منتقل شد.

نام دو آمریکایی دیگر که در نتیجه این مبادله آزاد شدند، اعلام نشده است.

زندانیان ایرانی

به گفته مقام‌های ایرانی، پنج ایرانی زندانی در آمریکا که عمدتا به اتهام نقض تحریم‌های آمریکا در زندان‌های این کشور به سرمی‌بردند، نیز در نتیجه این مبادله آزاد شده‌اند. البته انتظار نمی‌رود که همگی آنان به ایران بازگردند.

۱- مهرداد معین انصاری (ایرانی)

انصاری ۴۰ ساله و ساکن امارات متحده عربی و آلمان است. به گفته وزارت دادگستری آمریکا، او در سال ۲۰۲۱ به دلیل نقض تحریم‌های ایران در قالب بخشی از طرحی برای دستیابی به قطعات حساس نظامی برای ایران، به ۶۳ ماه زندان محکوم شد.

طبق ادعای دادستان‌ها، انصاری قطعاتی به دست آورده بود که می‌توان از آن‌ها در سیستم‌های تسلیحات هسته‌ای، هدایت موشکی و توسعه استفاده کرد.

مقام‌های وزارت دادگستری آمریکا گفتند که انصاری و همدستانش «تلاش کرده‌اند از طرحی گسترده برای دور زدن تحریم‌های ایالات متحده آمریکا علیه ایران سود ببرند. آن‌ها بارها به بسیاری از تامین‌کنندگان آمریکایی دروغ گفتند و به شکلی غیرقانونی اقلام بسیار حساس با کاربری دوگانه به دست آوردند»‌.

۲- کامبیز عطار کاشانی (آمریکایی‌ــ‌ایرانی)

کاشانی ۴۴ ساله در فوریه ۲۰۲۳، به اتهام توطئه برای صادرات غیرقانونی کالا و فناوری آمریکایی به ایران از جمله به بانک مرکزی ایران که دولت آمریکا آن را حامی سازمان‌های تروریستی معرفی کرده است، به ۳۰ ماه زندان محکوم شد.

مقام‌های وزارت دادگستری ادعا می‌کنند که او و همدستانش برای دریافت غیرقانونی کالاهای الکترونیکی و فناوری از چند شرکت آمریکایی و ارسال آن‌ها به ایران از دو شرکت پیشرو در امارات متحده عربی استفاده کردند.

کاشانی به اتهام‌های وارده اعتراف کرد.

۳- رضا سرهنگ‌پور کفرانی (کانادایی‌ــ‌ایرانی)

کفرانی در سال ۲۰۲۱ متهم شد که از طریق کانادا و امارات متحده عربی، به شکلی غیرقانونی تجهیزات آزمایشگاهی از آمریکا به ایران ارسال می‌کند.

کفرانی در مونترال زندگی می‌کرد و صاحب یک شرکت کانادایی بود. دادستان‌های ایالات متحده آمریکا مدعی‌اند که او با یک شرکت آمریکایی برای خرید تجهیزات طیف‌سنجی جرمی مذاکره کرده است تا تولیدات آن را از طریق کانادا و امارات به ایران ارسال کند. دولت آمریکا برای صادرات تجهیزات به ایران و امارات اخذ مجوز را الزامی کرده است.

۴- امین حسن‌زاده (ایرانی)

بنا به ادعای دادستان‌ها، حسن‌زاده که اقامت دائم ایالات متحده را دارد، داده‌های فنی حساس کارفرمایش را ربوده و سپس آن‌ها را برای برادرش در ایران که با ارتش ایران ارتباط دارد، ارسال کرده است.

او در سال ۲۰۱۹ به حمل بین‌ایالتی اموال مسروقه و کلاهبرداری متهم شد.

دادستان‌ها می‌گویند این مهندس و پژوهشگر مهمان دانشگاه میشیگان در برنامه‌ای یک‌ ساله برای سرقت اطلاعات محرمانه در مورد یک پروژه صنعت هوافضا شرکت کرده و گویا درست چند روز بعد از شروع به کار، اطلاعات محرمانه را برای برادرش در ایران ایمیل کرده است.  

۵- کاوه لطف‌الله افراسیابی (آمریکایی‌ــ‌ایرانی)

افراسیابی نویسنده و استاد دانشگاه است و اف‌بی‌آی او را به اتهام لابی‌گری مخفیانه برای حکومت ایران در خانه‌اش در ماساچوست دستگیر کرد.

به گفته مقام‌های آمریکایی، ایران برای این کار به او پول پرداخت می‌کرد.

مقام‌های وزارت دادگستری طی بیانیه‌ای اعلام کردند: «کاوه افراسیابی بیش از یک دهه خود را به اعضای کنگره، روزنامه‌نگاران و مردم آمریکا کارشناس بی‌طرف در مسائل ایران معرفی کرد. در حالی‌ که درواقع کارمند مخفی حکومت ایران و دفتر نمایندگی دائم این کشور در مقر سازمان ملل متحد بود و بابت تبلیغ برای آن‌ها حقوق می‌گرفت.»

وزارت دادگستری گفت افراسیابی درصدد بود این تبلیغات را در پوشش تحلیل و تخصص سیاسی‌اش پنهان کند و به این شکل بر افکار عمومی و سیاستمداران آمریکایی تاثیر بگذارد.

آن‌ها ادعا کردند که افراسیابی به‌عمد «از افشای نام افرادی که از نظرهای او حمایت می‌کنند، سر باز زده است».

به گزارش رسانه‌های ایرانی انصاری و سرهنگ‌پور راهی ایران شده‌اند و وزارت خارجه ایران نیز اعلام کرده که دو نفر از این افراد بنا به درخواست خود در آمریکا خواهند ماند و یک نفر دیگر به کشوری ثالث خواهد رفت.

خبرگزاری فرانسه نیز در مقاله‌ای، به سابقه معاوضه‌های پیشین میان واشنگتن و تهران پرداخته و سایر افرادی را که بین این دو کشور مبادله شده‌اند، معرفی کرده است.

سیروس عسگری، دانشمند ایرانی در ژوئن ۲۰۲۰ پس از نزدیک به سه سال بازداشت در آمریکا به اتهام سرقت اسرار تجاری به ایران بازگشت. چند روز بعد، دانشمندی به نام مجید طاهری در ازای آزادی مایکل وایت، سرباز پیشین نیروی دریایی آمریکا که از ژوییه ۲۰۱۸ به اتهام توهین به علی خامنه‌ای در تهران بازداشت شده بود، آزاد شد.  

طاهری ایرانی‌ــ‌آمریکایی است و در کلینیکی در تامپا فلوریدا مشغول به کار بود. مقام‌های آمریکایی او را به اتهام نقض تحریم‌ها به ۱۶ ماه زندان محکوم کردند.

این مبادلات با وجود تنش‌های سال ۲۰۱۸ پس از خروج دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری وقت آمریکا، از توافق هسته‌ای و اعمال مجدد تحریم‌ها علیه ایران، انجام شد.

در سال ۲۰۱۹، تهران ژیائو وانگ، پژوهشگر چینی‌تبار دانشگاه پرینستون آمریکا را که در سال ۲۰۱۶ به اتهام جاسوسی دستگیر شده بود، در ازای آزادی مسعود سلیمانی،‌ دانشمند ایرانی، آزاد کرد.

مقام‌های ایرانی اوایل سال ۲۰۱۶ چهار شهروند آمریکایی از جمله جیسون رضاییان، روزنامه‌نگار واشنگتن‌پست و امیر حکمتی، تفنگدار پیشین نیروی دریایی آمریکا را که هر دو به جاسوسی متهم بودند و نیز سعید عابدینی، کشیش مسیحی، را در ازای آزادی هفت ایرانی بازداشت‌شده در ایالات متحده آمریکا آزاد کردند.

تلاش‌های میانجی‌گری

پس از سرنگونی حکومت محمدرضا شاه پهلوی و به گروگان‌ گرفته شدن کارکنان سفارت آمریکا به مدت ۴۴۴ روز در جمهوری اسلامی ایران، ایالات متحده و ایران در سال ۱۹۸۰ روابط دیپلماتیکشان را قطع کردند.

گفت‌وگوها درباره مبادله زندانیان از آن زمان تاکنون غالبا با میانجی‌گری سوییس انجام شده که حافظ منافع ایالات متحده آمریکا در تهران است؛ اما این بار میانجی‌گری عمان موفقیت این توافق را تضمین کرد و از ماه مه، آزادی شش زندانی اروپایی در ایران تسهیل شد که یکی از آن‌ها اولیویه واندکاستیل، امدادگر بلژیکی بود  که به اتهام  جاسوسی بیش از یک سال در بازداشت بود.

تهران در مقابل، دیپلماتش به نام اسدالله اسدی را پس گرفت که به دست داشتن در یک طرح بمب‌گذاری محکوم شده و در بلژیک زندانی بود.

هرچند در سندی که دولت جو بایدن به کنگره ارسال کرده، ذکر شده که وجوه آزادشده «فقط برای تجارت بشردوستانه» در اختیار ایران قرار گرفته است، شماری از جمهوری‌خواهان این اقدام دولت بایدن را «باج دادن» به حکومتی که حامی تروریسم شناخته می‌شود، توصیف کرده‌اند.

خبرگزاری فرانسه به نقل از مایکل مک‌کال، نماینده جمهوری‌خواه کمیته روابط خارجی مجلس نمایندگان آمریکا، گفت که این وجه «انگیزه مستقیمی برای دشمنان آمریکا ایجاد می‌کند تا در آینده گروگان‌گیری‌های بیشتری از این دست انجام دهند».

او گفت این کار موقعیت آمریکایی‌ها و آزادی‌خواهان را در سراسر جهان به خطر می‌اندازد.